[གནད་བསྡུས།] དཔྱད་རྩོམ་འདིར་རྒྱ་ནག་གོང་མ་ཆྭན་ལུང་དུས་སོག་པོ་ལོ་ཙཱ་བ་གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས་ཀྱིས་ཐང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་སྡེ་སྣོད་འཛིན་པ་ཐང་ཞོན་ཙང་དང་ཁོང་གི་སློབ་མ་པན་ཅི་རྣམ་གཉིས་ཀྱིས་མཛད་པའི་ཡོངས་གྲགས་ཐང་སན་ལམ་ཡིག་འདི་ཉིད་བོད་ཀྱི་སྐད་ལ་བསྒྱུར་བ་ཚུན་དུ་རང་རེའི་ཕྱིས་ཀྱི་མཁས་པ་འགའ་ཞིག་གིས་བོད་འགྱུར་མ་དེའི་འགྱུར་འཁྲུལ་ལ་སྣང་འཇོག་ཡེ་ནས་བྱུང་མེད་པའི་ཚུལ་བརྗོད་རྗེས། གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས་ཀྱི་བོད་འགྱུར་དཔར་མ་དང་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱི་གཉིས་ཀྱི་བརྗོད་དོན་ལ་གཤིབ་བསྡུར་བགྱིས་པའི་ཐོག་ནས་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱིར་བསྟན་པའི་སྐབས་དེ་ཤེད་ཀྱི་རྒྱ་གར་ཡུལ་བྱེ་བྲག་པའི་བྱུང་རབས་ཇི་མ་ཇི་བཞིན་མི་འཛོལ་བར་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་མི་བཏུབ་པའི་དོགས་གནད་དམིགས་བསལ་ཅན་ཁ་ཅིག་ཟུར་དུ་ཕྱུང་ནས་དཔྱད་བརྗོད་བགྱིས་པ་དང་སྦྲགས་བོད་འགྱུར་མར་རྒྱ་ཡིག་ཕྱི་མོའི་བྱེ་བྲག་གི་བརྗོད་བྱའི་དོན་གནད་ཧྲིལ་པོ་ཆད་པའམ་ཆ་ཤས་མ་བསྒྱུར་བའི་རྣམ་པ་ཇི་ལྟ་བུ་ཡིན་མིན་གསལ་ཁ་གཏོད་འདུག
[གནད་ཚིག] ཐང་སན་ལམ་ཡིག རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱི། བོད་འགྱུར་མ། འགྱུར་འཁྲུལ།

        རྒྱ་ནག་གོང་མ་ཆྭན་ལུང་སྐབས་པེ་ཅིང་དུ་གོང་མ་ཚང་ལ་སྲི་ཞུ་སྒྲུབ་བཞིན་པའི་སོག་པོ་ལོ་ཙཱ་བ་གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས་ཀྱིས་ཐང་རྒྱལ་རབས་དུས་སྡེ་སྣོད་འཛིན་པ་ཐང་ཞོན་ཙང་དང་ཁོང་གི་སློབ་མ་པན་ཅི་ཡིས་མཛད་པའི་ཐང་སན་ལམ་ཡིག(«大唐西域記»)བོད་ཀྱི་སྐད་ལ་བསྒྱུར་ཐོག་མཚན་བྱང་དུ«ཆེན་པོ་ཐང་གུར་དུས་ཀྱི་རྒྱ་གར་ཞིང་གི་བཀོད་པའི་དཀར་ཆག་བཞུགས་སོ»ཞེས་བཏགས་པར་མཛད།
        ལམ་ཡིག་དེ་ཉིད་བོད་དུ་བསྒྱུར་བ་ཚུན་དུ་ཕྱིས་ཀྱི་རང་རེའི་མཁས་པ་བཙན་པོ་བསྟན་འཛིན་འཕྲིན་ལས་དང་། དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས། བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་པ་ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་སོགས་ཀྱིས་ལམ་ཡིག་དེའི་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱིར་གཟིགས་རྟོགས་མཛད་ཁོམ་མ་བྱུང་བའམ་ཡང་ན་རྒྱུ་མཚན་ཅི་ཡིན་ཆ་མི་འཚལ་བར་གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་སྐོར་གྱི་ཕྱག་རྩོམ་མཛད་པའི་སྐབས་སུ་བོད་འགྱུར་མ་དེ་ལས་ལུང་དྲངས་རྐྱང་མཛད་ཡོད་པ་ལས་ཁ་ཅིག་ཐེ་ཚོམ་གྱི་རྒྱུར་སོང་བར་སྙམ།
        དེ་ཡང་བཙན་པོ་སྐུ་ཕྲེང་བཞི་པ་འཇམ་དཔལ་བསྟན་འཛིན་འཕྲིན་ལས་ཀྱིས་བོད་རབ་བྱུང་བཅུ་བཞི་པའི་ནང་ཚན་རྣམ་འགྱུར་ཞེས་པ་ལྕགས་ཕོ་སྟག་ལོའི(སྤྱི་ལོ1830)[1]ཧོར་ཟླ་བརྒྱད་པའི་ཚེས་བཅུ་ཉིན[2]རྫོགས་པར་བརྩམས་པའི«འཛམ་གླིང་རྒྱས་བཤད»[3]ལས་རྒྱ་གར་ནང་པའི་གནས་ཆེན་ཡུལ་མ་ག་དྷའི་བྱང་ཆུབ་ལྗོན་ཤིང་གི་སྐོར་བརྗོད་པའི་སྐབས་སུ། གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས་ཀྱི་འགྱུར་དུ“དེའི་ཤར་ཕྱོགས་ན་གཙུག་ལག་ཁང་ཅིག་ཡོད།…… འོག་ན་བྲག་ཁུང་ལྟ་བུར་བརྩིགས་པ་ཡོད་པའི་ནང་དུ་རྟེན་གསུམ་བཞུགས་པ་ནི། དབུས་སུ་སྟོན་པ་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱི་སྐུ་བརྙན་དང་། གཡོན་མ་ནི་སྤྱན་རས་གཟིགས་དབང་ཕྱུག་དང་། གཡས་མ་ནི་རྒྱལ་བ་མི་ཕམ་པའི་སྐུ་བརྙན་ཏེ་གསུམ་ཀ་དངུལ་རྐྱང་ལས་གྲུབ་པ་གསུམ་ཀའི་སྲིད་དུ་ཁྲུ་བཅུ་ཕྲག་ལྷག་མཆིས་པ་མདངས་འཚེར་གྱི་འོད་འབྱིན་བཞིན་པའོ། །”[4]ཞེས་བྱུང་བ་དེ་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱིར“東面接爲重閣……奧室邃宇，洞户三重。外門左右各有龕室，左則觀自在菩薩像，右則慈氏菩薩像，白銀鑄成，高十餘尺。”[5]བཞིན་གསལ་བ་ལྟར་ན་མཆོད་ཁང་གི་ཕྱི་སྒོའི་གཡས་གཡོན་གྱི་མཆོད་སྒྲོམ་དུ་མཐོ་ལ་ཁྲུ་བཅུ་ལྷག་ཡོད་པའི་དངུལ་དཀར་གྱི་རྗེ་བཙུན་བྱམས་པའི་སྐུ་བརྙན་དང་སྤྱན་རས་གཟིགས་ཀྱི་སྐུ་བརྙན་གསོལ་ཡོད་པ་ལས་སྟོན་པའི་སྐུ་བརྙན་བཞུགས་པའི་སྐོར་ཡེ་ནས་མེད། འོན་ཏེ«འཛམ་གླིང་རྒྱས་བཤད»དུ“བྱང་ཆུབ་ཆེན་པོའི་རྭ་བའི་ཤར་ཕྱོགས་ཆུ་ཀླུང་ནེེ་རཉྫ་ན་བརྒལ་བ་ན་གཙུག་ལག་ཁང་ཆེན་པོ་བཟོ་བཀོད་ཁྱད་པར་དུ་འཕགས་པའི་ནང་དུ་དངུལ་རྐྱང་ལས་གྲུབ་པའི་སྟོན་པ་ཐུབ་པའི་དབང་པོ་དང་། རྒྱལ་བ་མ་ཕམ་པ། འཕགས་པ་སྤྱན་རས་གཟིགས་ཀྱི་སྐུ་ངོ་མཚར་བས་གཙོ་བྱས་རྟེན་བྱིན་རླབས་ཅན་མང་དུ་བཞུགས་པའི་ལོ་རྒྱུས་སོགས་བྱང་ཆུབ་ཆེན་པོའི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཕལ་ཆེར་འདྲ་བ་ཞིག་ཐང་ཟང་གི་ལམ་ཡིག་ལ་བཤད”[6]ཅེས་མ་དག་རྒྱུན་འབྱམས་སུ་སོང་བ་ལུང་དྲངས་ཡོད།
        གཞན་ཡང་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱིར་ཡུལ་མ་ག་དྷའི་ནང་ཚན་རྒྱལ་པོ་མེད་ཀྱིས་བཞེངས་པའི་མཆོད་རྟེན་གྱི་སྐོར་བརྗོད་པའི་སྐབས་སུ“地獄南不遠處有窣堵波，基址倾陷，唯餘覆鉢之勢，寶爲廁飾，石作欄檻，既八萬四千之一也，無憂王以人功建於宮焉。中有如來舍利一升，靈鑒間起，神光時燭。”[7]ཞེས་པ་གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས་ཀྱིས“དེའི་ལྷོ་ཕྱོགས་སུ་མི་རིང་བར་མཆོད་རྟེན་རྙིང་པ་ཅིག་ཞིག་ནས་བུམ་པ་ཙམ་ལུས་པ་རྡོའི་པུ་ཤུ་ཅན་ཡོད་པ་ནི། ཆོས་ཕུང་བརྒྱད་ཁྲི་བཞི་སྟོང་གཅིག་ཚང་མ་བཞུགས་སྟེ། རྒྱལ་པོ་མྱ་ངན་མེད་ཀྱིས་མིའི་བཟོ་བོར་བཞེངས་སུ་བཅུག་པའོ། །ཡང་དེའི་ནང་དུ་དེ་བཞིན་གཤེགས་པའི་རིང་སྲེལ་བྲེས་གང་བཞུགས་ཤིང་རྒྱན་གྱི་མེ་ལོང་ལས་བྱིན་རླབས་ཀྱི་འོད་ཟེར་འཕྲོ་བ་སྣང་ངོ་། །”[8]ཞེས་བསྒྱུར་བ་དེར་མ་ཡིག་གི་བསྟན་བྱ་ལྟར་ན་སྐབས་བབ་བརྗོད་པའི་མཆོད་རྟེན་ནི་ཆོས་རྒྱལ་མྱ་ངན་མེད་ཀྱིས་བཞེངས་པར་གྲགས་པའི་མཆོད་རྟེན་བརྒྱད་ཁྲི་བཞི་སྟོང་གི་ཡ་གྱལ་ཞིག་ཡིན་པ་ལས་མཆོད་རྟེན་འདིའི་རྟེན་དུ་སྟོན་པའི་རིང་བསྲེལ་བྲེ་གང་མ་གཏོགས་ཆོས་ཕུང་བརྒྱད་ཁྲི་བཞི་སྟོང་བཞུགས་པའི་སྐོར་གསུངས་མེད། དེའི་ཕྱིར་བཙན་པོ་སྐུ་དངོས་ཀྱིས་རྒྱ་གར་ལ་ཞབས་བཅགས་ཏེ་ནང་པའི་གནས་ཆེན་ཁག་གི་མཐོང་ཐོས་ཡི་གེར་ཕབ་པའི«འཛམ་གླིང་རྒྱས་བཤད»དུ“གྲོང་ཁྱེར་པ་ཊ་ན་ནས་ལྷོ་ནུབ་ཏུ་མི་རིང་པར་གོ་ལ་གྷར་ཟེར་བའི་མཆོད་རྟེན་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བ་རི་བོ་འདྲ་བ་ཞིག་ཡོད་པ་དེའི་ནང་ན་ཆོས་ཀྱི་ཕུང་པོ་བརྒྱད་ཁྲི་བཞི་སྟོང་ཆ་ཚང་བ་ཚར་གཅིག་བཞུགས་ཡོད་ཅེས་ཐང་ཟང་གི་ལམ་ཡིག་ན་བཤད་འདུག་ཀྱང་དཔྱད།”[9]ཅེས་ཐུགས་དོགས་མཛད་པའང་ཤིན་ཏུ་བདེན་པར་མཐོང་།
        དེ་བཞིན་དུ་ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་གི་གསུང་འབུམ་དུའང་ལན་དུ་མར་གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས་ཀྱི་ཐང་སན་ལམ་ཡིག་བོད་འགྱུར་ཕྱག་དཔེ་བྲིས་མའི་ཚིག་ཇི་བཞིན་སྣང་བ་དེ་དག་འགའ་ཞིག་མ་ཡིག་གི་ནང་དོན་ཆ་མི་ཚང་བ་ལུང་དྲངས་པར་སྙམ་སྟེ། ལར་ཁོང་གི་གསུང་འབུམ་པོད་གསུམ་པ«རྒྱ་གར་ནང་པའི་གསང་སྔགས་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་ཆོས་འབྱུང»དུ“ལོ་ཆེན་ཧྱན་ཙང་གི་རྒྱ་གར་ལམ་ཡིག(T20887，p.920a；OtaniNo.12460，104b1)ལས། རི་བོ་བྱ་རྐང་གི་བྱང་ཤར་མཚམས་སུ་རྒྱང་གྲགས་བརྒྱ་ལྷག་ཕྱིན་པ་ན། བུད་དྷ་པཱ་ན་ཞེས་བྱ་བའི་རི་བོ་ཡོད་པ་དེར་ཤིན་ཏུ་བགྲོད་དཀའ་བ་དེའི་ཡུལ་ནས་ཤར་དུ་རྒྱང་གྲགས་སུམ་ཅུ་ལྷག་ཙམ་ན་ཥེསྠི་ཞེས་བྱ་བའི་སྙུག་ཚལ་ཡོད་དེ། དེའི་ལོ་རྒྱུས་ནི་སྔོན་བྲམ་ཟེ་ཞིག་གིས་སྟོན་པའི་སྐུ་བརྙན་གྱི་ཚད་འདོམ་གསུམ་ལྷག་པ་འདུག་ཅེས་ཐོས་ནས། མ་རངས་པའི་སེམས་ཀྱིས་དེར་སླེབས་ཏེ་སྙུག་དྲང་པོ་མང་པོ་བླངས་ནས་ཅི་ཙམ་ཡོད་ཟེར་བ་ལྟར་གཞལ་བས། དེ་ཐམས་ཅད་ལས་རིང་དུ་འཕེལ་བར་གྱུར་པས་སྙུག་དག་བོར་སྟེ་སོང་ཟེར་རོ། །དེའི་ནང་ན་མཆོད་རྟེན་ཞིག་ཡོད་པ་ནི་རྒྱལ་པོ་ཨ་ཤོ་ཀས་བཞེངས་ཞེས་སོགས་ཞིབ་ཆ་གསལ།”[10]ཞེས་བྱུང་བ་དེའི་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱིར“鷄足山東北行百餘里，至佛陀伐那山，峰崖崇峻，巘崿隱璘。巖間石室，佛嘗降止。傍有磐石，帝釋、梵王摩牛頭栴檀塗飾如來，今其石上餘香郁烈。五百羅漢濳靈於此，諸有感遇，或得睹見，時作沙彌之形，入里乞食。隱顯靈奇之迹，差難以述。佛陀伐那山空谷中東行三十餘里，至洩瑟知林。林竹脩勁，被山彌谷。其先有婆羅門聞釋迦佛身長丈六，常懷疑惑，未之信也。乃以丈六竹杖，欲量佛身，恒於杖端出過丈六，如是增高，莫能窮實。遂投杖而去，因植根焉。中有大窣堵波，無憂王之所建也。”[11]ལྟར་གསལ་བ་ལས“傍有磐石，帝釋、梵王摩牛頭栴檀塗飾如來，今其石上餘香郁烈。五百羅漢濳靈於此，諸有感遇，或得睹見，時作沙彌之形，入里乞食。隱顯靈奇之迹，差難以述。”ཅེས་པའི་དོན་རྣམས་གོང་གི་བོད་འགྱུར་མར་མཇལ་དུ་མེད། འོན་ཏེ་ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་མཆོག་གིས་འགྱུར་ཆ་མ་རྫོགས་པ་དེ་དག་དྲངས་པའི་མཇུག་ཏུ་ཞིབ་ཆ་གསལ་ཞེས་གསུངས་པ་ལས་ཁོང་གིས་བོད་འགྱུར་མ་དེ་དང་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱི་གཉིས་ལ་གཤིབ་བསྡུར་ཡེ་ནས་གནང་མེད་ཅིང་གུང་མགོན་སྐྱབས་ཀྱི་འགྱུར་ལ་སོམ་ཉི་སྤུ་ཙམ་མི་མཛད་པའི་ཚུལ་གསལ་བར་རྟོགས།
        དེ་དག་དང་མཚུངས་པར«དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ»[12]ལའང་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་གནས་ཆེན་ཡུལ་ཀསྨིར་དང་། ན་ལེནྡྲ། མ་ག་དྷ་སོགས་ཀྱི་མཆན་འགྲེལ་དུ་སྐབས་བབ་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱིའི་ནང་དོན་ཆ་མི་ཚང་བའི་གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས་ཀྱི་བོད་འགྱུར་མ་གཞིར་མཛད་ནས་ལུང་དྲངས་པའང་མཇལ་དུ་ཡོད།
        གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས་ཀྱི་བོད་འགྱུར་མར་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱིའི་བརྗོད་བྱའི་ནང་དོན་འཁྲུལ་བའི་རིགས་མང་དུ་སྣང་ཁར་མ་ཕྱིའི་དོན་མ་བསྒྱུར་བའི་རིགས་ཀྱང་དུ་མ་མཆིས་པས་འདིར་ངེས་པར་གསལ་ཁ་གཏོད་རིགས་དཔེ་མཚོན་ཅན་འགའ་ཞིག་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱི་དང་གཤིབ་བསྡུར་གྱིས་ཁོལ་དུ་ཕྱུང་ནས་བརྗོད་པར་བྱ་སྟེ།
དང་པོ། བརྗོད་དོན་འཁྲུལ་བ།
        མ་ཡིག་གི་བསྟན་བྱའི་དོན་དང་མ་འགལ་ན་མ་ཡིག་གི་ཡིག་འགྲོས་བཞིན་མ་བསྒྱུར་བར་དོན་བསྒྱུར་དང་བསྣོར་བསྒྱུར་སོགས་གང་སྤྱད་ནའང་མ་འགྲིག་པ་མེད་མོད། ཅི་སྟེ་མ་ཡིག་གི་དོན་དང་འགལ་ན་ཐབས་རྩལ་གང་སྤྱད་ཀྱང་ཕན་མེད་དུ་འགྲོ་བས་འདིར་མ་ཡིག་དང་བོད་འགྱུར་མ་གཉིས་གཤིབ་ཅིང་བསྡུར་བའི་ཚེ་བོད་འགྱུར་མར་སྐབས་སྐབས་སུ་ལམ་ཡིག་མ་ཕྱིའི་བརྗོད་པ་འགའ་ཞིག་གི་གོ་རིམ་དཀྲུགས་པ་དང་། ལ་ལར་བོད་སྐད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ལ་བསྟུན་ཅི་ཐུབ་ཀྱིས་བསྒྱུར་བ་ཕལ་མོ་ཆེ་དོན་ལ་གནས་པའི་འགྱུར་སྤུས་ལེགས་སུ་མངོན་ཡང་ཁ་ཅིག་རྒྱུ་མཚན་ཅི་ཡིན་ཆ་མི་འཚལ་བར་བསྒྱུར་པ་པོའི་རང་བཟོའི་བློས་བསླད་རྐྱེན་མ་ཡིག་གི་བསྟན་དོན་འཁྲུགས་ནས་རྩོད་གཞི་ཅན་དུ་སོང་བའང་མཆིས།
        གཅིག རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱིའི་བམ་པོ་དང་པོའི་ཡུལ་ཀཱ་པི་ཤ་ཡར[13](迦畢試國)“文字大同覩貨邏國，習俗語言，風教頗異。”[14]ལ་བོད་འགྱུར་མར“ཡི་གེ་ཐོད་དཀར་དང་ཕལ་ཆེར་འདྲ་བ་ལ་ཡུལ་གཞན་དང་མི་འདྲ།”[15]ཞེས་བསྒྱུར་འདུག་པ་དེར་མ་ཡིག་གི་བསྟན་བྱའི་དོན་ཀཱ་པི་ཤའི་ཡུལ་གྱི་སྐད་དང་སྲོལ་ལུགས་ཡུལ་གཞན་དང་ཐ་དད་པའི་སྐོར་གསལ་མེད་པས་བོད་འགྱུར་མས་ཀློག་པ་པོར་ཀཱ་པི་ཤའི་ཡུལ་གྱི་ཡི་གེ་ནི་ཐོད་དགར་མ་གཏོགས་ཡུལ་གཞན་དང་ཐ་དད་པའི་སྣང་བ་སྟེར་སྲིད།
        གཉིས། རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱིའི་བམ་པོ་དང་པོའི་བྱེ་བྲག་སཱུ་ལི་ཀའི་ཁུལ་སྤྱི་བཤད(窣利地區總述)“字源簡略，本二十餘言，轉而相生，其流浸廣。”[16]ཅེས་པར“ཡི་གེ་ཀཱ་ལི་སུམ་ཅུ་ལྷག་ཙམ་ལ་གྲེ་བསྒྱུར་གྱིས་སྤེལ་མ་ཅན་ཕན་ཚུན་གང་བྱུང་སློབ།”[17]ཅེས་བསྒྱུར་བའི་ཡི་གེ་ཀཱ་ལི་སུམ་ཅུ་བྱ་བ་དེར་ཅུང་ཟད་དཔྱད་དགོས་པར་འདུག་སྟེ། ཅིད་ཤན་ལིང་གིས་རྒྱ་ཡིག་གི窣利ནི粟特ལ་བཞེད[18]ཅིང་། དེར་བོད་སྐད་ལ་སོག་དག[19]ཟེར་བ་ལ་རྡུང་ཀྲེ་ཆའོ་ཡིས་བཏབ་པའི་ཐང་སན་ལམ་ཡིག་གི་མཆན་དུ་གནའ་བོའི་སོག་དག་ཁུལ་ནི་ད་ལྟ་ཕལ་ཆེར་ཨུ་ཙི་བེ་ཀེ་སི་ཐན་དང་ཐ་ཅི་ཁེ་སི་ཐན། ཧ་ས་ཁེ་སེ་ཐན་བཅས་རྒྱལ་ཁབ་གསུམ་ཁོངས་སུ་བཞུར་བའི་ཤི་ཨེར་ཆུ་བོ(锡尔河)དང་ཨ་མུ་ཆུ་བོའི(阿姆河)བར་མཚམས། ཛེ་ལཱ་ཧྥུ་ཧྲན་ཆུ་བོ(泽拉夫善河)ལྟེ་བར་གྱུར་པའི་ས་ཆ་ཁ་ཅིག་ལ་གོ་ཚུལ་གསུངས།[20] རང་རེ་བོད་དང་ཡོངས་སུ་ཐ་དད་པའི་སོག་དག་ཁུལ་གྱི་ཡི་གེར་ཅིད་ཤན་ལིང་གིས་དཔྱད་པར་གཞིགས་ན།[21]སོག་དག་ཁུལ་གྱི་ས་འོག་ནས་མང་དུ་རྙེད་པའི་ཡི་གེར་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པ་བརྒྱུད། ཡིག་རིགས་དེར་ཉུང་མཐར་ཡང་གཟུགས་མི་འདྲ་བ་གསུམ་སྣང་བ་དེ་རྣམས་གཡས་ནས་གཡོན་དུ་བྲིས་པ་ཡོད་ལ་གཡོན་ཕྱོགས་ནས་གཞུང་དུ་བྲིས་པའང་ཡོད་པ་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་པ་དང་། ཡིག་རིགས་དེ་ཐོག་མར་གནའ་བོའི་ཨ་ར་མིའི(阿拉米字母)ཡེ་གེ་ནས་བྱུང་ཞིང་། ཨ་ར་མིའི་ཡི་གེར་ཁྱོན་གསལ་བྱེད22ཡོད་པ་དེ་དག་ལས་དུས་རབས་བར་མའི་སྐབས་ཀྱི་པར་སིག་ཡི་གེས་གསལ་བྱེད18གཡར་བ་དང་། གནའ་བོའི་སོག་དག་ཡི་གེས་གསལ་བྱེད17བླངས་ཡོད། ཐང་སན་བླ་མས་འདིར་བརྗོད་པའི་དུས་རབས་བདུན་པའི་སྐབས་ཀྱི་སོག་དག་གསལ་བྱེད20ནི་ཕལ་ཆེར་དང་ཐོག་མའམ་གདོད་མའི་སྐབས་ཀྱི་སོག་དག་ཡི་གེའི་གསལ་བྱེད་ལ་གཞིགས་ནས་བརྗོད་པར་སྙམ། ཡིག་རིགས་དེ་ཨེ་ཤི་ཡ་དབུས་མའི་ས་ཁུལ་དུ་སྐབས་ཤིག་རིང་དར་ཁྱབ་ཆེན་པོ་བྱུང་མོད། ཕྱིས་དུས་རབས13དུས་ཧོར་དམག་གིས་ཡུལ་དེ་རྣམས་བཅོམ་རྗེས་མེད་པར་སོང་། ཞེས་གསུངས་པས་གོང་གི་གཏན་ཚིགས་དེ་རྣམས་ལས་ལམ་ཡིག་མ་ཕྱིར་འཁོད་པའི་སོག་དག་ཁུལ་གྱི་རྩ་བའི་ཡི་གེ་ཉི་ཤུ་དང་བོད་འགྱུར་མར་བྱུང་བའི་ཀཱ་ལི་སུམ་ཅུ་གོ་མཚུངས་བསྒྲིགས་ཐབས་མེད་པ་ཞིག་ཏུ་མཐོང་།
        གསུམ། རྒྱ་ཡིག་ཕྱི་མོའི་བམ་པོ་གསུམ་པ་ཨོ་རྒྱན་ཡུལ(烏杖那國)དུ“寒署和暢，風雨順序。”[22]ལ“གྲང་དྲོ་སྙོམས་པ་དྲོད་ཤས་ཅུང་ཟད་ཆེ་བ།”[23]ཞེས་བསྒྱུར་བ་དེར་མ་ཡིག་གི་ཆར་རླུང་སྙོམས་པའི་དོན་དེ་དྲོད་ཤས་ཆེ་བར་ངོས་འཛིན་ཡོད། དེ་བཞིན་ཡུལ་དེ་རང་དུ་རྗེ་བཙུན་བྱམས་མགོན་གྱི་སྐུ་བརྙན་བརྗོད་པའི་སྐབས་ཤིག་ན་རྒྱ་ཡིག་ཕྱི་མོར“自有此像，法流東派。”[24]ཟེར་བར“སྐུ་གཟུགས་འདི་ཉིད་ལ་དཔེ་བླངས་ཏེ་བྱམས་མགོན་སྐུ་གཟུགས་ཆེ་བ་རྒྱ་ནག་དང་། བོ་རྔ་མ་ལ་སོགས་པའི་གནས་རྣམས་སུ་མང་དུ་ཡོད་དོ། །”[25]ཞེས་མ་ཡིག་ན་མེད་པའི་རྗེ་བཙུན་བྱམས་མགོན་གྱི་སྐུ་བརྙན་ཆེ་བ་རྒྱ་ནག་དང་། བོ་རྔ་མ་བྱ་བའི་གནས་རྣམས་སུ་མང་དུ་ཡོད་ཟེར་བའི་གཏམ་ཞིག་གསར་དུ་བསྣན་ཡོད། བོ་རྔ་མ་ཟེར་བ་དེ་ཕྱིས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་པས་བོད་ལ་ངོས་འཛིན་ཡོད[26]ཅིང་དེ་ལྟར་ན་དོགས་པ་སྐྱེ་འོས་པ་ཞིག་ཡིན་ཏེ། ཐང་སན་བླ་མས་ལམ་ཡིག་འདི་ཉིད་མཛད་པའི་དུས་རང་རེའི་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐབས་ཙམ་ལ་འཁེལ་ཞིང་། དེ་ཤེད་ན་ཐོན་མིས་བོད་ཡིག་གསར་དུ་བཟོས་ཏེ་དུས་རིང་པོ་མ་སོང་ལ་རྒྱ་གར་ནས་སྤྱན་རས་གཟིགས་ཀྱི་མདོ་རྒྱུད་ཉེར་གཅིག་སོགས་ཆོས་གཞུང་ཆ་མི་ཚང་བ་རེ་འགའ་བསྒྱུར་བ་ཙམ་ལས་ཁྱབ་གདལ་ཆེར་མེད་པས་བོད་དུ་རྗེ་བཙུན་བྱམས་མགོན་གྱི་སྐུ་བརྙན་མང་དུ་ཡོད་ཟེར་བ་དེ་བས་ཀྱང་དོན་དངོས་དང་མཐུན་པར་དཀའ་ལ། ཕྱིས་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་སྐབས་བོད་ལ་རྗེ་བཙུན་བྱམས་མགོན་གྱི་སྐུ་བརྙན་དུ་མ་བཞེངས་པ་དེ་རྣམས་ཐང་སན་ལམ་ཡིག་ལས་གསུངས་པ་ལྟ་བུར་བརྗོད་ན་ཤིན་ཏུ་བཞད་བགད་ཀྱི་གནས་སུ་འཁུམས།
        བཞི། རྒྱ་ཡིག་ཕྱི་མོའི་བམ་པོ་དགུ་པ་ཡུལ་མ་ག་དྷ་སྨད་ཆའི(摩揭陁下)འཕགས་པ་ཤཱ་རིའི་བུའི་སྐོར་བརྗོད་པའི་སྐབས་སུ“尊者大婆羅門種，其父高才博識，身鑒精微凡諸典籍，莫不究習。其母感夢”[27]ཞེས་པར“འཕགས་པ་དེ་ནི་ཤིང་ས་ལ་ཆེན་པོ་ལྟ་བུའི་རིགས་སུ་འཁྲུངས་ཏེ། ཡུལ་གྱི་མིང་ཤཱ་རི་ཀ་ཟེར་ནུབ་ཅིག་ཡུལ་གྱི་རྨི་ལམ་ན།”[28]ཞེས་བསྒྱུར་བ་དེར་མ་ཡིག་གི་ཚིག་འགའ་ཞིག་དབྲི་ཐོག大婆羅門སྟེ་བྲམ་ཟེ་ཆེན་པོའི་རིགས་རྒྱུད་ལ་ཤིང་ས་ལ་ཆེན་པོ་ལྟ་བུའི་རིགས་ཞེས་པར་བསྒྱུར་འདུག
        ལྔ། རྒྱ་ཡིག་ཕྱི་མོའི་བམ་པོ་བཅུ་པའི་ཡུལ་ཀོང་གོ་དར(恭御陁國)“至於文字，同中印度，語言風俗，頗有異焉”[29]ལ“ཡི་གེ་དང་ཐ་སྙད་རིག་གནས་རྒྱ་གར་གྱི་ཡུལ་དབུས་དང་མཐུན་པ།”[30]ཞེས་བསྒྱུར་བ་དེར་མ་ཡིག་གི་བསྟན་དོན་ཡུལ་དེའི་ཡི་གེ་མ་གཏོགས་སྐད་དང་སྲོལ་ལུགས་རྒྱ་གར་དབུས་དང་ཁྱད་པར་ཡོད་པའི་སྐོར་ལ་གོ་ལོག་ཐེབས་ཡོད།
གཉིས་པ། མ་བསྒྱུར་བའི་རིགས།
        སྤྱིར་གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས་ཀྱི་འགྱུར་དུ་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱིའི་བམ་པོ་གཉིས་པའི་ཐོག་མ་རྒྱ་གར་སྤྱི་བཤད(印度總述)ཀྱི་བྱེ་བྲག་ས་བཅད་བཅུ་བདུན་ཧྲིལ་པོ་དང་། བམ་པོ་བཅུ་གཅིག་གི་ཡ་གྱལ་སིངྒའི་ཡུལ་གྱི་བྱེ་བྲག་ས་བཅད་སིཾ་ཧ་ལའི་གཏམ་རྒྱུད(僧伽羅傳說)ཅེས་པ་དང་། བམ་པོ་བཅུ་གཉིས་པའི་བྱེ་བྲག་ལི་ཡུལ(瞿薩旦那國)ལ་ཁྱོན་ས་བཅད་བཅུ་གཉིས་ཡོད་པའི་མཇུག་མའི་ས་བཅད་བཞི་པོ་དང་དེ་འོག་གི་བྱེ་ཀླུང་ཆེན་པོའི་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་བགྲོད་ལམ་ཞེས་པ་བཅས་ས་བཅད་ལྔ་སྟེ་གོང་འོག་གཅིག་ཏུ་བསྡོམས་པས་ཁྱོན་ས་བཅད་ཉི་ཤུ་རྩ་གསུམ་དང་། དེ་སྟེང་དུ་ཕྱི་མོའི་མཇུག་ཏུ་ཐང་སན་གྱི་སློབ་མ་པན་ཅི་ཡིས་མཛད་པའི་བསྟོད་ཚིག་དང་མཇུག་བྱང་ཡོད་དོ་ཅོག་ཡིག་འབྲུ་གཅིག་ཀྱང་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་མེད་པར་སྣང་། དེར་མ་ཟད་རྒྱ་ཡིག་ཕྱི་མོ་དང་བོད་འགྱུར་མ་གཉིས་ནང་དོན་གོ་མཚུངས་བསྒྲིགས་སྐབས་རྒྱ་ཡིག་ཕྱི་མོའི་བམ་པོ་གཅིག་ནས་བཅུ་གཉིས་བར་གྱི་སྐབས་བབ་བསྟན་བྱའི་ནང་དོན་ཆ་ཚང་བ་བོད་ཡིག་ཏུ་མཇལ་དུ་མེད་ཅིང་རྒྱ་ཡིག་ཕྱི་མོའི་ཡིག་དཀྱུས་སུ་བྱུང་བའི་བར་སྐབས་ཀྱི་ཚིག་དུ་མ་ཞིག་བསྐྱུངས་ཡོད་པ་དག་ལ་ལར་ཕྱི་མོའི་བྱེ་བྲག་ས་བཅད་ཀྱི་ནང་ཚན་བརྗོད་པ་རེ་གཉིས་ཆད་པ་དང་འགའ་ཞིག་ཏུ་དོན་གནད་ཧྲིལ་པོ་ཆད་པ་གསལ་པོར་རྟོགས་ཐུབ།
        དེ་ཡང་བརྗོད་པ་རེ་གཉིས་ཆད་པ་དཔེར་བརྗོད་ན། ཕྱི་མོའི་བམ་པོ་དང་པོའི་ཐོག་མར“阿耆尼國，東西六百餘里，南北四百餘里。國大都城周六七里。四面據山，道險易守。泉流交帶，引水為田。土宜穈、黍、宿麥、香棗、蒲萄、梨、柰諸菓。氣序和暢，風俗質直。文字取則印度，微有繒絹。服飾氈褐，斷髮無巾。貨用金錢、銀錢、小銅錢。王，其國人也，勇而寡略，好自稱伐，國無綱紀，法不整肅。伽藍十餘所，僧徒二千餘人，習學小乘教說一切有部，經教律儀，既遵印度，諸習學者，即其文而翫之。戒行律儀，潔清勤勵。然食雜三淨，滯於漸教矣。”[31]ཞེས་གསལ་བ་བོད་འགྱུར་མར“ཨུ་ཤི་རིའི་ཡུལ་དེ་ཤར་ནུབ་ཏུ་ལེ་དབར་དྲུག་བརྒྱ་ལྷག་དང་ལྷོ་བྱང་དུ་ལེ་དབར་བཞི་བརྒྱ་ལྷག་ཙམ་ཡོད་དོ། །དེའི་དབུས་ཀྱི་མཁར་འཁོར་ཡུག་ཏུ་ལེ་བར་དྲུག་བདུན་ཙམ་ཡོད་ཕྱོགས་བཞིར་རི་བྲག་ཤིན་ཏུ་ཆེན་པོ་བགྲོད་དཀའ་བ་ཞིག་ལ་བརྟེན་པས་ཡུལ་དེ་སྲུང་སླ་བར་སྣང་ངོ་། །རི་ལས་འབྱུང་བའི་ཆུ་མིག་མང་པོའི་ཆུ་འདྲེས་ཏེ་ཆུ་ཀླུང་དུ་གྱུར་པ་ཡུལ་མི་རྣམས་ཀྱིས་ཡུར་བ་བྱས་ཏེ་ཞིང་མང་པོར་འདྲེན་བར་བྱེད་དོ། །འབྲུའི་རིགས་ཡུང་དཀར་པོ་ནག་པོ་འདིའི་མ་ཡིག་ན་ཡུ་ར་ཟེར་བ་འདྲ་ཞིག་བྲིས་འདུག་གོ །ནས་གྲོ་རྒྱ་ཤུག་དྲི་ཞིམ་དགུན་འབྲུམ་ཅུ་ལི་འབྲ་གོ་རྣམས་འབྱུང་ངོ་། །གྲང་དྲོ་སྙོམས་པ་མི་རྒྱུད་དྲང་སོ། །ཡི་གེ་སོགས་རིག་བྱེད་རྣམས་རྒྱ་གར་ནས་དྲངས་སྟེ་སློབ་པར་བྱེད་ཅིང་། ཡི་གེ་ལ་སྣོན་བྲི་ཅུང་ཟད་ཡོད་དོ། །གོས་སུ་ཕྱིང་པ་ཐེར་མ་གྱོན་ཞིང་སྐྲ་བྲེག་པ་ཞྭ་མོ་མི་གྱོན་ནོ། །ནོར་རྫས་ནི་གསེར་དངུལ་ར་གན་གྱི་དོང་ཙེ་རིགས་གསུམ་ལ་གཙོ་བོར་བྱེད། བདག་པོ་ནི་རང་ཡུལ་གྱི་གཙོ་བོ་དག་དཔོན་དུ་བསྐོ་ཞིང་། དགོན་སྡེ་བཅུ་ཕྲག་གཅིག་ལྷག་ཙམ་ལ་ཁྱོན་སྡོམ་པར་དགེ་འདུན་ཉིས་སྟོང་ལྷག་ཙམ་ཐེག་དམན་པ་ཤ་སྟག་ཐམས་ཅད་ཡོད་སྨྲས་སྡེ་བ་ཁོ་ནའོ། །སྡོམ་པ་སྲུང་ལུགས་སྤྱིར་རྒྱ་གར་དང་འདྲ་བ་ལ་ཁྱད་པར་རྣམ་གསུམ་མ་དག་པའི་ཤ་ལྷག་པར་འཛོམས་པའོ། །”[32]ཞེས་འབྱུང་བ་དེར་བདག་པོ་ནི་རང་ཡུལ་གྱི་གཙོ་བོ་དག་དཔོན་དུ་བསྐོ་ཞིང་ཟེར་བའི་མཇུག་ཏུ་ལུགས་བཞིན་བྱས་ན་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱིའི勇而寡略，好自稱伐，國無綱紀，法不整肅。ཞེས་པའི་བརྗོད་པ་དེ་རྣམས་བསྒྱུར་དགོས་རུང་རྒྱུ་མཚན་ཅི་ཡིན་ཆ་མི་འཚལ་བར་དེ་དག་བག་ལ་ཞ་སྟེ་ཐད་ཀར་རྗེས་མའི་ནང་དོན་ལ་མཆོངས་པའི་ཚུལ་གསལ་ལེར་ཤེས་ནུས།
        གཞན་དུ་ན་ཕྱི་མོའི་བྱེ་བྲག་ས་བཅད་ཀྱི་གྲུབ་ཆའི་དོན་གནད་ཁ་ཅིག་ཧྲིལ་པོ་ཆད་པར་མཚོན་ན། ཕྱི་མོའི་བམ་པོ་དང་པོར“會場西北渡河，至阿奢理貳伽藍。庭宇顯敞，佛像工飾。僧徒肅穆，精勤匪怠，並是耆艾宿德，碩學高才，遠方俊彥，慕義至止。國王、大臣、士、庶、豪右，四事供養，久而彌敬。聞諸先志曰：昔此國先王，崇敬三寶，將欲遊方，觀禮聖迹，乃命母弟，攝知留事。其弟受命，竊自割勢，防未萌也。封之金函，持以上王。王曰：“斯何謂也？”對曰：“迴駕之日，乃可開發。”即付執事，隨軍掌護。王之還也，果有搆禍者，曰：“王令監國，婬亂中宮。”王聞震怒，欲置嚴刑。弟曰：“不敢逃責，願開金函。”王遂發而視之，乃斷勢也。曰：“斯何異物？欲何發明？”對曰：“王昔遊方，命知留事，懼有讒禍，割勢自明。今果有徵，願垂照覽。”王深驚異，情愛彌隆，出入後庭，無所禁礙。王弟於後，行遇一夫，擁五百牛，欲事形腐。見而惟念，引類增懷：“我今形虧，豈非宿業？”即以財寶，贖此群牛。以慈善力，男形漸具。以形具故，遂不入宮。王怪而問之，乃陳其始末。王以為奇特也，遂建伽藍，式旌美迹，傳芳後葉。”ཞེས་འབྱུང་བ་རྒྱ་ཡིག་ཕྱི་མོ་ལྟར་ན་བོད་འགྱུར་མའི“གནས་སྐབས་དང་མཐར་ཐུག་གི་ཕན་བདེར་གང་འོས་ཅི་འཚམས་སོགས་ཐོག་མར་བླ་ཆེན་རྣམས་ལ་འདྲི། དེ་ནས་རྒྱུས་ཅན་དག་ལ་བགྲོས་བསྟུན་དྲིལ་སྒྲོག་གོ །སྤྱིར་དཀོན་མཆོག་ལ་དད་པ་ཆེ་ཞིང་རྟེན་ལ་བཀུར་སྟི་ཆེ་བའོ། །”ཞེས་པའི་མཇུག་ཏུ་གོང་དུ་བརྗོད་པའི་རྒྱ་ཡིག་ཕྱི་མོའི“會場西北渡河，至阿奢理貳伽藍。庭宇顯敞，佛像工飾。僧徒肅穆，精勤匪怠，並是耆艾宿德，碩學高才，遠方俊彥，慕義至止。國王、大臣、士、庶、豪右，四事供養，久而彌敬。”ཞེས་པར་བབས་རུང་བོད་འགྱུར་མར་ནང་དོན་དེ་རྣམས་བསྒྱུར་མེད་པར་སྣང་སྟེ། “གཏམ་རྙིང་ཞིག་ན་སྔོན་ཡུལ་འདིའི་རྒྱལ་པོ་གསེར་གྱི་མེ་ཏོག་ཅེས་བྱ་བ་དད་བརྩོན་ཆེ་བས་ཕྱོགས་གཞན་གྱི་གནས་ཆེན་མང་པོ་མཇལ་པར་བཞེད་ནས་ཆས་པར་བརྩམས་པ་ན། ཨ་མ་གཅིག་གི་ནུ་བོ་ཡུལ་སྲུང་བར་བཅོལ་བའི་ཚེ། ནུ་བོ་དེས་སྒམ་ཆུང་གསེར་ལྕགས་མ་ཅིག་རྒྱལ་པོ་ལ་ཕུལ་ནས་ལྡེ་མིག་རང་གིས་བཟུང་། ཇི་སྲིད་རྒྱལ་པོ་ཉིད་འཁོར་ནས་མ་སླེབ་ཀྱི་བར་འབྱེད་མི་རུང་ཞེས་ཞུས་སོ། །རྒྱལ་པོས་རྒྱུ་མཚན་དྲིས་པས། ཕྲ་མ་རྩུབ་ཅིང་ཕྲ་མ་རྣོ། ཕྲ་མ་སྟོབས་ཆེན་ཕྲ་མ་འཇིགས། ཟེར་རྒྱལ་པོ་ལོ་ཤས་རིང་གནས་སྐོར་མཛད་ནས་འཁོར་ཙ་ན། ཕྲ་མ་མཁན་དག་གི་ནུ་བོ་དང་བཙུན་མོ་མཛའ་བཅུགས་ཀྱི་ཚུལ་རྒྱལ་པོའི་སྙན་དུ་གསོལ་བས་རྒྱལ་པོ་ཐུགས་ཁྲོས་ཏེ་ནུ་བོ་ལ་དྲིས་པས་སྒམ་ཆུང་ཕྱེ་ཏེ་གཟིགས་དང་ཟེར་ནས་ལྡེ་མིག་ཕུལ་ལོ། །ཕྱེ་སྟེ་བལྟས་ཙ་ན་ནུ་བོའི་ཕོ་མཚན་འདུག་པ་རྒྱལ་པོས་མཐོང་ནས་ངོ་མཚར་ཏེ་སྨྲ་བ་མེད་པར་གྱུར་ཅིང་། ལྷག་པར་མཆེད་གཉིས་མཛའ་པར་གྱུར་ནས་གཟིམ་ཁང་དུ་ནང་ནུབ་མེད་པར་འགྲོ་རུང་བའི་གནང་བ་བྱིན་ནོ། །ལན་ཅིག་ཤན་པ་ཞིག་བ་ལང་མང་པོ་བསྡུས་ནས་གྲི་བདར་གྱིན་འདུག་པ་རྒྱལ་པོའི་ནུ་བོ་དེས་མཐོང་ནས་དྲིས་པས་ཤན་པས་སྨྲས་པ་གསོད་པར་བྱའོ། །བསད་ནས་ཅི་བྱེད་དུམ་བུར་གཏུབ་སྟེ་གཡོས་སུ་སྦྱོར་རོ། །དེར་རྒྱལ་པོའི་ནུ་བོས་རང་ལ་དཔག་སྟེ་སྙིང་རྗེ་ནས་འཕྲོ་བཤོལ་རབ་ཏུ་འབྱུང་བར་གསོལ་ཏོ། །རྒྱལ་པོས་རྒྱུ་མཚན་དྲིས་པས་ཕོ་མཚན་སླར་སྐྱེས་བྱུང་བའི་ཚུལ་རྣམས་ཇི་ལྟ་བ་བཞིན་སྨྲས་པས། རྒྱལ་པོ་ལྷག་པར་དད་དེ་གཙུག་ལག་ཁང་བརྩེགས་ནས་ཕུལ་ཏེ་དགེ་འདུན་གྱི་སྡེ་ཡང་བཙུགས་སོ། །”ཞེས་གསལ་བ་ལྟར་རོ། །
        གོང་གི་དཔེ་མཚོན་དེ་གཉིས་ཕུད་གཞན་ད་དུང་བོད་འགྱུར་མར་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱིར་གསལ་བའི་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་གཏམ་རྒྱུད་མི་ཉུང་བ་ཞིག་བསྒྱུར་མེད་ཅིང་། དེ་དག་ལས་ཆེས་མངོན་གསལ་ཅན་དང་ཡིག་གྲངས་མང་བ་ཞིག་ཆར་འཇོག་ན། བོད་འགྱུར་མའི་བམ་པོ་ལྔ་པའི་ཀུན་ཤེས་ཀོོཎྜི་ནྱ་སོགས་འཁོར་ལྔ་སྡེ་བཟང་པོའི་སྐོར་བརྗོད་པའི་སྐབས། དེ་དང་འབྲེལ་བའི་གཏམ་རྒྱུད“初，薩婆曷剌他悉陀太子踰城之後，棲山隱谷，忘身殉法。淨飯王乃命家族三人、舅氏二人曰：‘我子一切義成捨家修學，孤遊山澤，獨處林藪，故命爾曹隨知所止。內則叔父、伯舅，外則既君且臣，凡厥動靜，宜知進止。’五人銜命，相望營衛，因即勤求，欲期出離。每相謂曰：‘夫修道者，苦證耶？樂證耶？’二人曰：‘安樂為道。’三人曰：‘勤苦為道。’二三交爭，未有以明。於是太子思惟至理，為伏苦行外道，節麻米以支身。彼二人者見而言曰：‘太子所行非真實法。夫道也者，樂以證之，今乃勤苦，非吾徒也。’捨而遠遁，思惟果證。太子六年苦行，未證菩提，欲驗苦行非真，受乳糜而證果。斯三人者聞而歎曰：‘功垂成矣，今其退矣。六年苦行，一日捐功！’於是相從求訪二人，既相見已，匡坐高論，更相議曰：‘昔見太子一切義成，出王宮，就荒谷，去珍服，披鹿皮，精勤勵志，貞節苦心，求深妙法，期無上果。今乃受牧女乳糜，敗道虧志，吾知之矣，無能為也。’彼二人曰：‘君何見之晚歟？此猖蹶人耳。夫處乎深宮，安乎尊勝，不能靜志，遠迹山林，棄轉輪王位，為鄙賤人行，何可念哉？言增忉怛耳！’菩薩浴尼連河，坐菩提樹，成等正覺，號天人師，寂然宴默，惟察應度，曰：‘彼欝頭藍子者，證非想定，堪受妙法。’空中諸天尋聲報曰：‘欝頭藍子命終已來，經今七日。’如來歎惜：‘如何不遇，垂聞妙法，遽從變化？’重更觀察，營求世界，有阿藍迦藍，得無所有處定，可授至理。諸天又曰：‘終已五日。’如來再歎，愍其薄祐。又更諦觀，誰應受教？唯施鹿林中有五人者，可先誘導。如來爾時起菩提樹，趣鹿野園，威儀寂靜，神光晃曜，毫含玉彩，身真金色，安詳前進，導彼五人。斯五人遙見如來，互相謂曰：‘一切義成，彼來者是。歲月遽淹，聖果不證，心期已退，故尋吾徒。宜各默然，勿起迎禮。’如來漸近，威神動物，五人忘制，拜迎問訊，侍從如儀。如來漸誘，示之妙理，兩安居畢，方獲果證。”ཞེས་པ་ཀུན་བོད་ཡིག་ཏུ་ཕབ་མེད་ཅིང་རྒྱ་ཡིག་གི་ནང་དོན་དེ་རྣམས་ལ་དཔྱད་ན་གཏམ་རྒྱུད་དེ་ནི་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་ཤིན་ཏུ་གལ་ཆེ་བའི་དོན་གནད་ཅིག་ཡིན་པར་མཐོང་།
        གོང་དུ་དཔེ་མཚོན་ཙམ་སྤྲོས་པ་ཁོ་ན་ལས་དེ་དག་དང་ཆ་འདྲ་བའི་རྒྱ་ཡིག་ཕྱི་མོའི་ནང་དོན་རིང་ཐུང་ཐ་དད་པ་བོད་འགྱུར་མར་མང་དུ་ཆད་པ་ལས། འདིར་སྐབས་ལ་ལར་རྒྱ་ཡིག་ན“隣此復有慈氏菩薩像，形量雖小，威神嶷然，靈鑒潛通，奇迹間起。”ཞེས་པ་བོད་འགྱུར་མར“རྗེ་བཙུན་བྱམས་པའི་སྐུ་བརྙན་བཟོ་བཀོད་ཁྱད་དུ་འཕགས་པ་ཞིག་ཡོད་དོ། །”དང་། “即伐蘇蜜呾羅（唐言世友）。論師於此製«衆事分阿琵達磨論»。”ཞེས་པ་བོད་འགྱུར་མར“རྒྱ་གར་ཡུལ་དབུས་ཀྱི་མཁས་པ་ཕལ་ཆེར་གནས་འདིར་བསྟན་བཅོས་མཛད་པ་མང་ངོ་། །སློབ་དཔོན་བ་སུ་མི་ཏྲ་སྟེ་དབྱིག་བཤེས་དགྲ་བཅོམ་པ་ཆོས་སྐྱོབ་ལ་སོགས་པ་མང་ངོ་། །”[33]སོགས་པ་ལྟ་བུ་འཕྲི་བསྒྱུར་མཛད་པའི་རིགས་དེ་རྣམས་ཕུད། རྒྱ་ཡིག་ཕྱི་མོའི་བརྗོད་བྱའི་དོན་གང་ཡིན་པ་དེ་ཆ་ཤས་ཙམ་ཡང་མི་བསྒྱུར་བར་ཧྲིལ་པོ་དོར་རིགས་ནང་དོན་ཐ་དད་པ་ཁྱོན་ཉིས་བརྒྱ་ལྷག་ཙམ་སྟེ་ཡིག་འབྲུ་ཆིག་ཁྲི་དྲུག་སྟོང་ལྷག་ཟིན་པ་དེ་རྣམས་ཀྱི་སྟེང་དུ་གོང་དུ་བརྗོད་ཟིན་པའི་ས་བཅད་ཧྲིལ་པོ་ཉི་ཤུ་རྩ་གསུམ་དང་། མཇུག་བྱང་། བསྟོད་ཚིག་བཅས་བསྣན་པས་ཁྱོན་བོད་ཡིག་ཏུ་མ་བསྒྱུར་བ་ཡིག་འབྲུ་ཉིས་ཁྲི་བདུན་སྟོང་ལྷག་ཙམ་སྣང་། དེ་རྣམས་ཀྱིས་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱིར་ཁྱོན་ཡིག་འབྲུ་ཁྲི་བཅུ་ཙམ་ཡོད་པའི་བརྒྱ་ཆ་ཉེར་བདུན་ཙམ་ཟིན་གྱི་ཡོད།
མཇུག་བསྡུའི་གཏམ།
        རང་རེའི་སྒྲ་སྦྱོར་བམ་གཉིས་ཀྱིས་གཙོས་པའི་ཕྱི་ནང་ཡིག་སྒྱུར་གཞུང་ལུགས་ཀུན་གྱིས་ཡིག་སྒྱུར་ལས་རིམ་གྱི་རྩ་བའི་ཀུན་སློང་དང་མཐའ་འཇུག་དམིགས་རེ་ནི་མ་ཡིག་གི་རྗོད་བྱེད་ཚིག་ལས་མཚོན་པའི་བརྗོད་བྱའི་དོན་རྣམས་ཚང་ལ་མ་ནོར་བར་བུ་ཡིག་གི་ལམ་ནས་གསལ་སྤྲོས་མཛད་རྒྱུ་ཡིན་པ་ཡོངས་གྲགས་སུ་བཞེད་པ་སྨྲོས་མེད་ལགས། ད་ཚུན་ཞིབ་འཇུག་པ་ཀུན་གྱིས་གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས་ཀྱི་བོད་འགྱུར་མ་འདི་ཉིད་ནི་ཐང་སན་ལམ་ཡིག་གི་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱི་ཡིག་རིགས་གཞན་པར་བསྒྱུར་བ་ཆེས་སྔ་ཤོས་སུ་བགྲངས་ཤིང་། འགྱུར་དེའི་བྱེད་པོ་ལོ་ཙཱ་བ་གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས་ཀྱི་འགྱུར་ཆོས་གཞན་དག་མཇལ་བས་ཁོང་ནི་ཆོས་གཞུང་བསྒྱུར་བར་མི་རྨོངས་པའི་ལོ་ཙཱ་བ་ཞིག་ཡིན་པ་ངེས་ཤེས་འདྲོང་སྲིད། དེར་གཞིགས་ན་སྐབས་བབ་ཀྱི་ལམ་ཡིག་བོད་འགྱུར་མར་གོང་དུ་བརྗོད་ཟིན་པ་ལྟར་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱིར་གསལ་བའི་བྱེ་བྲག་གི་མིང་དང་དོན་འགའ་ཞིག་མུན་འཁྲུལ་དུ་བསྒྱུར་བའམ་ཡེ་ནས་བསྒྱུར་མེད་པའི་ཚུལ་དེ་ལྟ་བུ་ཐོན་མི་འོས་སྙམ་ཞིང་། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ལ་དཔྱད་ཚེ་བོད་འགྱུར་མ་དེའི་མཆོད་བརྗོད་དུ“དོན་རྣམས་བསྡུས་ནས་ཇི་ལྟར་ནུས་བཞིན་དུ། །བོད་ཀྱི་ཡི་གེར་བྲི་བ་འདི་བཞིན་ནོ། །”[34]ཞེས་གསུངས་པའི་ཕྱིར་ན་ལོ་ཙཱ་བ་ཁོང་ཕལ་ཆེར་སྐབས་དེ་ཤེད་དུ་དུས་ཀྱི་མ་ཁོམ་པའམ་ཡང་ན་འགལ་རྐྱེན་གཞན་གྱིས་བསླད་པ་ཡིན་མིན་ཆ་མ་འཚལ་མོད། གཞན་ཡང་འགྱུར་དེར་གོང་སྨྲོས་ལས་འདས་པའི་འཁྲུལ་བ་མང་དུ་སྣང་བས་ཕྱིས་དོན་གཉེར་ཅན་རྣམས་ཀྱིས་དེ་ཉིད་དཔྱད་གཞིར་བཀོལ་བའི་དུས་རྒྱ་ཡིག་མ་ཕྱི་དང་གཤིབ་བསྡུར་གྱི་ལས་དོན་སྔོན་དུ་སོང་ནས་ཅི་ནས་ཀྱང་ལུང་རིགས་ཟུང་གིས་ཡང་ཡང་དཔྱད་པར་ཞུ་ཞེས་ཁོ་བོས་གསོལ་ལོ། །
 
མཆན་འགྲེལ།
[1][2][6][9] སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་དང་བཙན་པོ་བསྟན་འཛིན་འཕྲིན་ལས། འཛམ་གླིང་སྤྱི་བཤད་དང་རྒྱས་བཤད་ཅེས་པ་བཞུགས་སོ། ། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011ལོའི་ཟླ12པར་པར་ཐེངས་དང་པོ་བཏབ། ཤ4 ཤ336 ཤ71 ཤ65
[3] དེའི་མཚན་བྱང་ཆ་ཚང་ལ«འཛམ་གླིང་ཆེན་པོའི་རྒྱས་བཤད་སྣོད་བཅུད་ཀུན་གསལ་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། །»ཞེས་བྱའོ། །
[4][8][17][23][25][28][30][32][34] གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས། ཆེན་པོ་ཐང་གུར་དུས་ཀྱི་རྒྱ་གར་ཞིང་གི་བཀོད་པའི་དཀར་ཆག་བཞུགས་སོ། ། [M] ཕྱག་དཔེ་དབུ་ཅན་བྲིས་མ། ལྡེབ97གྱི་སྲིབ་ངོས་ནས་ལྡེབ98ཉིན་ངོས། ལྡེབ90ཉིན་ངོས། ལྡེབ6སྲིབ་ངོས། ལྡེབ28སྲིབ་ངོས། ལྡེབ33སྲིབ་ངོས། ལྡེབ114སྲིབ་ངོས། ལྡེབ123སྲིབ་ངོས། ལྡེབ3སྲིབ་ངོས་ནས་ལྡེབ4ཉིན་ངོས། ལྡེབ5ཉིན་ངོས།
[5][7][11][14][16][18][21][22][24][27][29][31][33] [唐]玄奘、辯禨，原著；季羡林等，校注.大唐西域記校注.2012中崋書局出版發行，2000年4月第1版，2009年8月北京第5次印刷。P673 P631 P709-711 P136 P72 P73 P75 P270 P296 P766 P817 P48 P62
[10] ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་། ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་གི་གསུང་འབུམ་པོད་གསུམ་པ་བཞུགས་སོ། །[M] སི་ཁྲོན་ཏང་དེབ་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོ ན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2013ལོའི་ཟླ12པར་པར་ཐེངས་དང་པོ་དཔར། ཤ82
[12] དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས། དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ། [z] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་2002ལོའི་ཟླ4པར་པར་གཞི་དང་པོ་བསྒྲིགས། 2015ལོའི་ཟླ4པར་པར་གཞི་གཉིས་པ་པར་ཐེངས་ལྔ་པ་བཏབ། ཤ42 ཤ1206 ཤ1604
[13] གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས་ཀྱི་བོད་འགྱུར་མ་ལས་ལུང་དྲངས་པའི་ཡུལ་མིང་དེ་རྣམས་ཕུད་དཔྱད་རྩོམ་འདིར་བྱུང་བའི་བོད་སྐད་ཀྱི་ཡུལ་མིང་ཀུན་ཕྲན་གྱི་དེབ་ཆུང་བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས2018ལོའི་ཟླ10པར་དཔར་དུ་བཏབ་པའི«ཐང་སན་ལམ་ཡིག་གསར་བསྒྱུར་དང་ཞིབ་འཇུག»ལ་གཞི་འཛིན་ཡོད།
[15] གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས། ཕྱག་དཔེ་དབུ་ཅན་བྲིས་མ། [M] ལྡེབ14ཉིན་ངོས།
[19] ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཡིག་རྙིངP.T.1288
[20] 董志翘译著«大唐西域记»，中华书局，2012，P45
[26] 汉文“自有此像，法流东派”句，藏译本作“汉藏二地之圣迹多属仿此而造之慈氏菩萨像”。参见«大唐西域记»藏译本校勘，论文；马久、阿次著；«世界宗教研究»1984年第3期。